Op 11 september vindt met als thema ‘anti-judaïsme’ de landelijke ontmoetingsdag Kerk & Israël plaats. Ewoud Sanders, die stereotyperingen over joden in jeugdverhalen heeft onderzocht en beschreven, is een van de sprekers. “Ik wil patronen laten zien die heel hardnekkig zijn.”
Ewoud Sanders is journalist en historicus. Hij schrijft onder meer over de geschiedenis van woorden en uitdrukkingen. In 2017 promoveerde hij op een onderzoek naar jeugdverhalen over jodenbekering. Het begon bij de vondst van het boekje Levi de boekenjood (uit 1899) dat hij toevallig op een Amsterdamse boekenmarkt tegenkwam. “Ik had het woord ‘boekenjood’ nog nooit gehoord. Het bleek om een joodse straatboekhandelaar te gaan. Ik heb toen eerst een boekje over de geschiedenis van de Nederlandse straatboekhandelaren geschreven.”
Klassiek bekeringsverhaal
Een interessant onderwerp, vond Sanders, en aanleiding voor een nadere zoektocht. “Het verhaal van Levi was een klassiek bekeringsverhaal, over een jood die zich bekeerde tot het christendom. Ik vroeg me af of er meer van dit soort verhalen waren. Het bleken er talloze te zijn. Ik ben me vervolgens gaan verdiepen in de stereotyperingen over joden in jeugdverhalen.” Die bleken niet mals.
Grof en onbetamelijk
Sanders noemt ‘een heel schrijnend geval’: “Het kinderboek Geen nacht meer (uit 1969) van Cor van Rijswijk, destijds directeur van een gereformeerde basisschool, een man met invloed. Het is het verhaal over een oudere Joodse man die met zijn twee kleindochters in Auschwitz wordt vergast en daar blij mee is. Hij wordt als jood dan wel gestraft voor de kruisiging van Jezus, maar na zijn dood zal hij liefdevol in de hemel worden opgenomen. Grof en onbetamelijk, dat boek. Alsof iemand de gaskamer blij ondergaat.” Van dezelfde schrijver verscheen ook in 2018 nog een boek: Eliazer, een ware Israëliet, waarin joden worden afgeschilderd als intolerant, gewelddadig, bespotters van het christelijk geloof en bijbelvernielers. Sanders: “Het is dus niet iets van lang geleden, dit soort boeken verschijnt nog steeds.”
Met de paplepel
Voor zijn proefschrift onderzocht Sanders 80 van dit soort verhalen voor de jeugd. Later onderzocht hij er nog veel meer. Al met al 350 jeugdverhalen over joden in twee eeuwen kinderliteratuur, bijeengebracht in Met de paplepel.* Joden worden er neergezet als agressief, onbetrouwbaar, driftig, gewelddadig, intolerant, materialistisch. “Heel kwalijk en ongelofelijk schrijnend”, vindt Sanders, “en dat in jeugdboeken. Het zijn beelden die met de paplepel worden ingegoten. Ze hebben invloed op de rest van je leven.”
‘We houden van Joden’
Waarom schrijven mensen zulke akelige dingen op? En waarom wordt dit soort verhalen verspreid? Naar aanleiding van het boekje De zoektocht van Lea Rachel van M.H. Karels-Meeuse had Sanders contact met uitgeverij Den Hertog dat het boekje uitgeeft. Hij had gehoord dat in 2015 een hele middelbare schoolklas dat boek op aanraden van de leraar gelezen had. “De uitgever begreep me niet en zei: ‘Maar we voelen ons juist verbonden met het Joodse volk, we houden van Joden.’ Maar waarom verspreid je dan deze vreselijke beelden over hen? Ik kan er niet bij.”
Beeldvorming doet ertoe, wees er zorgvuldig in, geeft Sanders aan. “Beeldvorming mag nooit ten koste van de ander gaan.” En het verdient bredere aandacht, vindt hij. “Je zou dit ook kunnen onderzoeken voor stereotyperingen over moslims en zwarte mensen bijvoorbeeld.”
Patronen kun je doorbreken
Op de landelijke ontmoetingsdag op 11 september wil Sanders de patronen laten zien, die heel hardnekkig zijn. “Deze patronen zijn er, die kun je voorzetten maar ook doorbreken. In christelijke kringen wordt al snel beweerd dat het verschijnsel heel marginaal is omdat mensen het niet uit eigen ervaring kennen. Maar dat klopt niet. Ik heb lang niet van alle boeken de oplagen kunnen vinden, maar van tien titels zijn bij elkaar al ruim een half miljoen exemplaren verspreid. Veel van die verhalen zijn geregeld herdrukt.”
De genoemde boeken van Van Rijswijk zijn ook nog steeds verkrijgbaar.
* Ewoud Sanders: Met de paplepel. Beeldvorming over joden in Nederlandstalige jeugdverhalen, 1782-heden, uitgeverij Walburg Pers
>> Lees meer over de landelijke ontmoetingsdag. Hier kun je je ook aanmelden.
