Commentaar bij de tijd over de antisemitische uitspraken van Luther door ds. Trinette Verhoeven, president evangelisch-lutherse synode van de Protestantse Kerk in Nederland.
“De vijfhonderdste verjaardag van de Reformatie, in 2017, hoeft niet alleen maar feestelijk te zijn. Nederlandse kerken moeten dat jaar ook stilstaan bij de onfrisse kant van reformator Maarten Luther, vinden Joodse prominenten. Zij roepen de kerken op om dan excuses te maken voor Luthers jodenhaat.” Zo opende Trouw enkele weken geleden.
En de meningen buitelden over elkaar. Velen meenden dat de Protestantse Kerk in Nederland excuses voor haar verleden aan zou moeten bieden. Maar kan de Protestantse Kerk excuses maken voor iets waar zij part noch deel aan had?
Lutheranen worstelen al langer met dit deel van hun geschiedenis. Ooit heeft Luther zelf gezegd dat de nieuwe kerk geen verwijzing naar zijn naam zou moeten dragen omdat wij volgers van het evangelie moeten zijn en niet van een mens. Ongelukkigerwijs is de naam van Luther toch gebruikt. Lutheranen hebben daardoor anno nu nog meer de verplichting zich te verhouden tot hun geschiedenis dan anderen die deze geschiedenis delen.
Anitsemitisme
Luther heeft een onfrisse kant. Wat hij over Joden heeft gezegd, kan absoluut niet. We komen er niet door te zeggen dat het antisemitisme wortelt in een lange Europese geschiedenis. Luther heeft hierin een akelige rol gespeeld. Wij wijzen zijn gedachtegoed over Joden dan ook met klem af.
Na de Tweede Wereldoorlog is de lutherse kerk in Nederland er zich goed van bewust geweest dat het bij een simpele afwijzing van het gedachtegoed van Luther in deze niet kon blijven; zij is een van de oprichters van een Europese Commissie voor de Kerk en het Joodse Volk geweest. Deze commissie brengt 25 Europese lutherse kerken bijeen. In deze commissie is de viering van 2017 en het duistere verleden al in 2011 aan de orde geweest. Zij benadrukt de eenheid van oude en nieuwe testament en de noodzaak van kennis van de Joodse exegese.
Joodse rechten
De lutherse geschiedenis kent ook andere opvattingen dan die van Luther; te denken valt aan de opvattingen van Urbanus Rhegius en Andreas Osiander die de dialoog zochten en voor Joodse rechten opkwamen. Het wordt tijd dat deze mensen onder ons meer aandacht krijgen. Gelukkig zijn er op dit terrein ook gesprekken met vertegenwoordigers van de Joodse gemeenschap geweest.
In 1983 zijn er naar aanleiding van het jubileum van de 500ste geboortedag van Luther gesprekken gevoerd tussen de lutherse en de Joodse wereldgemeenschap. Deze gesprekken, die in Stockholm gevoerd werden, hebben geleid tot een gezamenlijke verklaring waarin de integriteit en waardigheid van elkaars geloofsgemeenschappen werden bevestigd. Daarbij werd de wederzijdse verplichting op zich genomen om iedere vorm van racisme en religieuze vooroordelen te bestrijden, alsook volle geloofsvrijheid te bevorderen. Zending onder Joden zij ons verre.
Gezamenlijke erfenis
Ik wil in dit verband dan ook de conclusie van toen onderstrepen dat Joden en lutheranen met de profeten van Israël een gezamenlijke erfenis delen. Deze inspireren ons om aan een wereld te werken waarin oorlog niet meer dreigt, armoede en honger niet meer bestaan en geweld en vooroordelen worden overwonnen. Dat komt heel dicht bij de intentie van onze kerkorde dat onze kerk geroepen is gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël.
Ds. Trinette Verhoeven, president evangelisch-lutherse synode van de Protestantse Kerk in Nederland. De evangelisch-lutherse synode is een verankering voor de lutheranen in de Protestantse Kerk, en een adviesorgaan voor de synode van de Protestantse Kerk.
(Dit commentaar bij de tijd is eerder verschenen op 23 juli 2015.)
