Catechese en anti-judaïsme 

Catechese wordt op vele manieren vormgegeven in de Protestantse KerkVerder lezenCatechisatie. Hoe doe je dat?. In sommige gemeenten volgen jongeren wekelijks catechisatie, er zijn gemeenten die alleen een vorm van catechese kennen die voorbereidt op de openbare geloofsbelijdenis en gemeenten die enkele malen per jaar een thematische bijeenkomst organiseren. Ondanks alle verschillen in context en frequentie gaat het om het vormen en toerusten van gelovigen.  

Stilstaan bij anti-judaïsme 

Anti-judaïsme is een thema dat niet snel aan de orde komt. Toch kan het goed zijn wanneer we eens stilstaan bij dit thema, omdat we wellicht onbewust en onbedoeld stereotiepe beelden van het jodendom hebben. Als we proberen te zoeken naar de kern van ons geloof, daarover leren en samen willen groeien, moet het jodendom in dat proces dan wel of niet aan de orde komen? En als erover gesproken wordt, op welke manier? 

Jodendom en joden: waar denk je aan? 

Laten we beginnen met enkele vragen om je eigen (on)bewuste opvattingen te schetsen. Waar denk je aan bij ‘het’ jodendom en joden? Hoe denk je over de relatie tussen het Oude en Nieuwe Testament, hoe denk je over Jezus’ verhouding tot zijn tijdgenoten, over het nieuwe verbond waarover gesproken wordt bij doop en belijdenis? Heeft het Oude Testament alleen waardeVerder lezenHet jodendom bekijkt het Oude Testament anders dan het christendom omdat het de weg baant voor het Nieuwe Testament, gelezen vanuit christologisch perspectief? Wanneer er bij doopVerder lezenDe doop in plaats van de besnijdenis en avondmaal wordt gesproken over het nieuwe verbond, wat is dan het ‘oude’ verbond en welke status hoort daarbij?  

Al deze vragen mag je ook stellen aan het materiaal waarmee je werkt: hoe wordt daar over het jodendom gesproken, is dat fair en (historisch) correct? Hoe worden de concepten oud en nieuw verbond uitgelegd wanneer over doop en avondmaal wordt gesproken? Hoe worden verhalen uit het Oude Testament gebruikt: als verhaal op zichzelf of alleen in relatie tot het Nieuwe Testament? Hoe is vervolgens die relatie? Wordt het oudtestamentische gedeelte uitsluitend gebruikt als tekst die de komst van Christus aankondigt? Of illustreert de oudtestamentische passage wat je niet moet doen en staat deze tegenover een nieuwtestamentische passage die weergeeft hoe het wel moet? 

Vervangingstheologie 

Het onderliggende thema van al deze vragen is de vervangingstheologie – een theologie die expliciet wordt afgewezen door de Protetantse KerkVerder lezenIsraël & Palestina . Heel kort door de bocht wordt vervangingstheologie gedefinieerd als het geloof dat de kerk Israëls plaats heeft ingenomen als het uitverkozen volk van God. De theologie kent drie kernelementen: 

1.  Het jodendom zou een achterhaald en star geloof zijn. 
2. De kerk zou het spirituele verlangen dat leefde bij het volk Israël nu volledig vervullen doordat zij via de persoon van Christus een complete relatie met God kan onderhouden. Een ‘bijwerking’ van deze opvatting is het idee dat het volk Israël en het Oude Testament niet langer noodzakelijk zijn in Gods plan om de mens te verlossen.  
3. God zou het verbond met het volk Israël hebben beëindigd omdat de joden niet erken(n)(d)en dat Jezus de Messias is.  

Farizese praktijk 

Dit alles leidt vaak tot bepaalde opvattingen over het jodendom en de Schriften die schadelijk en historisch onjuist zijn. Elementen hiervan kom je – helaas – nog geregeld tegen in de liturgie, verkondiging en ook in de catechese. Bekende valkuilen gaan over Farizeeën, en over Jezus en vrouwen. Je hoort nog weleens dat de omgang van Jezus met vrouwen aanstootgevend zou zijn volgens contemporaine joodse maatstaven. Het gedrag van Jezus past echter binnen de sociaal gebruikelijke patronen van die tijd en is dus in dat opzicht niet revolutionair. Over de Farizeeën hoor je vaak: ‘hun strikte interpretatie van de geboden belast en onderdrukt de mensen’. Teksten als Mattheüs 23 kunnen dit soort ideeën aanwakkeren. Er is niet veel bekend over wat de Farizese praktijk precies inhield, maar niets uit de bronnen ondersteunt deze generalisatie. In tegendeel zelfs, daar wordt juist de mildheid van de Farizeeën genoemd (en bekritiseerd!), zeker als gaat over de strafmaat die toegepast zou moeten worden volgens joodse regels. 

Ongefilterde informatie 

Mocht je met dit onderwerp aan de slag willen binnen de catechese, dan is het volgende nog goed om in het achterhoofd te houden. Veel gelovigen (waaronder de tieners en twintigers) zijn zich niet (meer) bewust van het onderscheid tussen het theologische begrip ‘het volk Israël’ en de staat Israël. Zeker na 7 oktober 2023 is het goed om je hiervan bewust te zijn en bijvoorbeeld niet te onderschatten hoeveel ongefilterde informatie jongeren tegenkomen in hun digitale leven. Digitale informatie is vaak niet geverifieerd, maar kan jongeren wel bepaalde opvattingen laten geloven. 

Lees meer in de serie over anti-judaïsme in de kerk:

 

 

Illustratie: Jinke Koning