Veel gemeenten zijn op zoek naar manieren om nieuwe impulsen te geven aan de eredienst. Op welke manieren kan dat? En hoe ga je daarover als gemeente in gesprek?
Als we het hebben over vernieuwing van de kerkdienst, raken we zowel praktische als theologische vragen. Hoe kunnen we jongeren meer betrekken bij de dienst? Voor welke muziek en welke vormen kiezen we? En hoe zorgen we dat we met onze keuzes recht doen aan de theologische grondgedachten van de protestantse liturgie? Hoogleraar Marcel Barnard formuleerde vier theologische criteria voor de eredienst, die later in dit artikel aan bod komen. Eerst maar eens praktisch: aan welke vormen kun je denken bij het vernieuwen van de kerkdienst? En hoe voer je het gesprek daarover?
Vernieuwing van de liturgie
Vernieuwing van de liturgie houdt in dat je de eredienst anders vormgeeft dan je gewend bent, aldus Jaap van der Giessen, specialist missionaire eredienst. Hoe je dat doet, kan per gemeente erg verschillend zijn. Dat hangt onder andere af van de huidige praktijk en van de wensen en voorkeuren van de gemeente. Hij noemt enkele aspecten waar je aan kunt denken:
- Het houden van andere typen vieringen in vergelijking met de reguliere zondagse diensten. Denk bijvoorbeeld aan jeugddiensten, missionaire diensten, zangdiensten, vespers, cantatediensten, Evensongs, Thomasvieringen, Taizévieringen en Kliederkerk.
- Het anders vormgeven van onderdelen van de dienst, zoals de bijbelvertaling, het taalgebruik, de liederen en liedbundels, of de begeleiding van de samenzang (orgel, piano, muziekgroep, muzikale inbreng van andere gemeenteleden).
- Het participeren van gemeenteleden van jong tot oud in de dienst en bij de voorbereiding.
- Het gebruiken van audiovisuele en multimediale middelen (beeld, kunst, beamer, filmpjes, luisterliederen).
In gesprek over de kerkdienst
Het vieren van de dienst van God aan mensen en de dienst van mensen aan God - de liturgie - komt tot ons via de Bijbel en via een eeuwenoude traditie. Tegelijkertijd is wat er gebeurt in de eredienst heel persoonlijk. Het gesprek daarover kan spannend en kwetsbaar zijn. Hoe kunnen we dat in goede banen leiden? Van der Giessen heeft enkele suggesties:
- Nodig gemeenteleden en kerkenraadsleden uit om in kleine groepjes positieve ervaringen te delen. Stel elkaar de vraag: herinner je je een kerkdienst waar je blij en enthousiast vandaan kwam? Gesterkt in je geloof, geïnspireerd voor de nieuwe week? Wat maakte dat die viering of dat ene onderdeel in de dienst je zo raakte?
- Nog concreter: deel met elkaar je lievelingslied. Wat maakt dat je dat lied graag zingt? Wat is het verhaal erachter? Zing die liederen daarna samen.
- Vervolgens kun je elkaar ook directer de vraag stellen: wat is voor jou waardevol in de eredienst en zou je willen behouden? En wat zou je willen veranderen of waar zou je vanaf willen? Belangrijk daarbij is om niet in een discussie te belanden. Het gaat niet om gelijk hebben of krijgen, het gaat om het delen van elkaars geloofs- en levensverhaal. Een gesprek van hart tot hart kan spannend zijn, maar het is de moeite waard.
Wilt u in uw gemeente ook in gesprek over de kerkdienst? Op protestantsekerk.nl/liturgie vindt u verschillende werkvormen en gespreksvragen om het gesprek op gang te helpen.
Theologische criteria om over door te denken
Ook Marcel Barnard, hoogleraar praktische liturgie en auteur van het boek Tot Gods eer, vindt het belangrijk om steeds opnieuw in gesprek te gaan over de kerkdienst. Elke protestantse liturgie die het Woord dient, is door de Heilige Geest vol beweging, schrijft hij. Het Woord moet steeds opnieuw worden vertolkt en vertaald in woord, muziek, gebaar en andere communicatievormen. Het verklaart waarom de reformatoren zo terughoudend waren in het vastleggen van liturgische vormen.
Barnard benadrukt in zijn boek dat de eredienst vraagt om een zorgvuldige benadering. Hij onderscheidt zelf vier theologische kwaliteiten waaraan liturgie zou moeten voldoen. Niet als een ‘afvinklijstje’, maar als middel om het gesprek over de kwaliteit van de liturgie te stimuleren.
Allereerst: Liturgie schept een ruimte waarin de ontmoeting tussen de drie-ene God en de gemeente kan plaatsvinden. Dat betekent, in zijn woorden, dat alles in de viering herkenbaar moet zijn voor de gemeente die bijeen is gekomen om God de eer te brengen. En anderzijds, dat de taal van de Bijbel alle ruimte moet krijgen.
Als tweede criterium formuleert hij: Muziek, taalhandelingen en inrichting van de eredienst zijn opbouwend en samenbindend voor de gemeenschap. In andere woorden: de liturgie behoort toe aan de kerkelijke gemeente. Steeds weer zal de gemeente actief in de liturgie betrokken moeten zijn.
Als derde criterium volgt: In liturgische taal en muziek klinken enerzijds de eer en de heerlijkheid van God door (het is iedere zondag weer Pasen); anderzijds klinken er pijn, onrust, verdriet en verbittering in door (de verlossing staat nog uit, de gemeente leeft in het ‘nog niet’). Een al te populaire liturgie of juist al te gepolijste of verheven taal en muziek, doen aan het evangelie onvoldoende recht.
Ten slotte benadrukt Barnard dat liturgie ook een diaconale en missionair-oecumenische strekking heeft: Liturgie zet mensen in beweging om de nood in de wereld te helpen lenigen. Diaconale noden, of beter: mensen die in nood zijn, zijn dus nooit afwezig in de eredienst.
Meer lezen?
- Marcel Barnard, Tot Gods eer - Handreiking voor gesprekken over liturgie. Marcel Barnard beschrijft in dit boek de protestantse liturgie, licht de achtergronden ervan toe, en geeft een kleine protestantse theologie van de liturgie. Daarnaast laat hij zien uit welke verschillende tradities de protestantse liturgie wordt gevoed.
Foto: Pim Rusch
