Interview
Interviews met deskundigen op verschillende gebieden binnen en buiten de Protestantse Kerk.
Er wordt heel wat af gegeten in protestantse gemeenten, weet Erica Meijers, universitair docent Diaconaat aan de Protestantse Theologische Universiteit. Tijd en noodzaak om ons te verdiepen in die ene maaltijd, die ten grondslag ligt aan de talloze maaltijden die protestantse gemeenten aanrichten. “Het heilig avondmaal bepaalt de kerk op een indringende manier bij haar taak in de wereld.”
Voor alle gelovigen
“Aan de ene kant richt de herinnering aan het lijden en sterven van Christus onze blik op de gebrokenheid van de wereld. Aan de andere kant geeft het delen van brood en wijn, in zijn geest, ook een voorproef van de nieuwe, komende wereld. Dit gaat alle gelovigen aan, niet alleen diakenen.”
Hoe begint het verhaal van het heilig avondmaal?
“Het vieren van de maaltijd kent in de christelijke traditie een lange, bewogen geschiedenis. De eerste christelijke gemeenten vierden al samen de maaltijd, in herinnering aan het laatste avondmaal. Dat was een pesachmaal, waarmee de joodse traditie de uittocht uit Egypte gedenkt. Deze maaltijd kende een ritueel karakter en was tegelijk een ‘potluck voor christenen’, een maaltijd waarbij iedereen iets te eten meebrengt. Bij Paulus en in Handelingen lees je dat er rond de maaltijd vaak een hoop gedoe was. Zo speelden er verschillen op tussen arm en rijk, tussen Joods en niet-Joods.
Hoe die maaltijd zich ontwikkelde blijft onduidelijk. Er zit een gat in de geschiedschrijving. In de vroege middeleeuwen waren er inmiddels strenge regels en voorschriften voor wat wel en niet mag. Zo mochten alleen priesters de maaltijd bedienen en maakte het gemeenschapskarakter plaats voor een sterke nadruk op het ritueel. De leer van de transsubstantiatie, die gaandeweg ontstaat in de westerse kerk, leert dat tijdens de mis het brood en de wijn veranderen in het lichaam en bloed van Christus.”
Toen kwam de Reformatie
“Wacht even: eerst kwam in 1054 het schisma tussen de oosterse en westerse kerken. Dat was de eerste grote scheiding in de christelijke traditie. Naast andere geschillen liepen ook hier de opvattingen over de eucharistie uiteen. Daarna volgde de Reformatie, waardoor nog meer verschillen ontstonden. Ik beschouw het als een groot schandaal van het christendom dat de maaltijd van de Heer niet samen gevierd kan worden. En dan durven de mensen die dat verhinderen zich volgelingen van Christus te noemen.
In onze streken zijn Luther, Calvijn en Zwingli de grote reformatoren. Luther bevindt zich het dichtst bij de katholieke opvattingen. Zwingli staat daar het verst van af. Bij hem wordt het een gemeenschapsmaal, ter gedachtenis aan Christus zonder dat deze zelf in brood en wijn aanwezig is. Calvijn worstelde met het avondmaal. Steeds opnieuw sleutelt hij aan zijn teksten over de avondmaalsleer. Begrijpelijk, het is niet minder dan een mysterie, en de discussie erover was belast.
Als ik het kort samenvat: Calvijn komt uit bij een avondmaal waarin de gedachtenis aan het lijden en sterven van Christus centraal staat (anamnesis) en wij deel hebben aan Jezus door het delen van het brood. Dat dit gebeurt, danken wij aan de heilige Geest, niet aan onszelf. Daarom wordt aan het begin van het avondmaal de Geest aangeroepen, de epiclese. Het breken en delen doen we samen, in de gemeenschap. Een ander belangrijk element is dat het avondmaal vooruitkijkt naar het komende koninkrijk van God hier op aarde.”
Hoe vieren protestantse gemeenten nu hun heilig avondmaal?
“Calvijn pleit voor een avondmaal tijdens elke viering. Daarin volgen protestantse gemeenten, hoe calvinistisch ook, hem niet. De frequentie loopt van een paar keer per jaar tot eens per maand of vaker. De liturgische vernieuwingsbeweging uit de jaren 70 droeg bij aan het vaker vieren van de maaltijd.
In de meer orthodoxe gemeenten heerst terughoudendheid rond het avondmaal. Daar hoort diepgaand zelfonderzoek bij voordat je deelneemt. Dat is iets moois, enige schroom is niet zo gek. Het gaat daar aan tafel niet alleen over Jezus, het gaat ook over ons. Maar ook: wij worden juist uitgenodigd als mensen waar iets aan mis is. De kracht van het ritueel zorgt ervoor dat wij het uithouden in een wereld waar geweld en onrecht heersen.”
Diaconaat staat in de kerk bekend als de afdeling ‘niet praten, maar poetsen’. Hoe zit het met de verdieping binnen het diaconaat?
“In mijn gemeente is veel diaconaal werk. Het kreeg met ‘kerk en buurtwerk’ een eigen plaats in de gemeente. Daarnaast zijn er diakenen, die mij onlangs uitnodigden om met elkaar te praten over de relatie tussen hun werk en het avondmaal. Over hoe zij hun werk beleven en wat hen motiveert. Gesprekken als deze helpen om het werk beter te kunnen doen.”
Wat is de rol van diakenen bij het heilig avondmaal?
“De kerkorde beschrijft de rol van diakenen. Het is veel meer dan een facilitaire, praktische betrokkenheid. Hun betrokkenheid legt een inhoudelijke, diepe verbinding tussen het ritueel en het werk in de wereld.
Bij het avondmaal zijn zowel het lijden als het christelijk perspectief op de voleinding aanwezig. Diakenen hebben in hun werk met beide te maken. Zij zien armoede, uitsluiting en kansenongelijkheid. Tegelijkertijd belichamen zij het perspectief op een wereld van recht en vrede. Dat gaat van praktische hulp in de Voedselbank tot bemoeienis met het gemeentelijk armoedebeleid. Uit de jaren 80 stamt het begrip ‘helpen onder protest’. Mensen helpen en tegelijk protesteren tegen onrechtvaardig beleid.”
Diakenen hebben moeite om hun gemeente bij het werk te betrekken.
“Dat is niet zo gek. Van oudsher zamelden de diakenen de gaven in, eerst in natura, later in geld. Wat overbleef aan de avondmaalstafel deelden zij met mensen die er niet waren en met de armen. Zij brachten het brood naar binnen én naar buiten.
Calvijn maakte de diakenen verantwoordelijk voor de armenzorg. Volgens hem hadden de armen recht op een kwart van alle kerkelijke bezittingen. Geoormerkt geld dus dat, hoe nobel ook bedoeld, leidde tot een scheiding tussen diaconaal geld en kerkelijk geld. De zorg voor de armen werd uitbesteed aan de diakenen. Ervaringen uit het diaconale werk komen de kerk zelden meer binnen.
Dat moet anders. Diaconie is een opdracht voor iedereen in de kerk. De Bijbel beschrijft onze grote opdracht de ander lief te hebben als onszelf. Diaconie is hoe wij, als gemeente en ieder individueel, deze opdracht, ons geloof, handen en voeten geven. Dat begint misschien bij wekelijks drie pakjes hagelslag in de mand voor de Voedselbank doen. Uiteindelijk gaat het erom de mensen die deze hagelslag op hun brood strooien te leren kennen.”
Er wordt, buiten het avondmaal om, heel wat af gegeten in de Protestantse Kerk.
“Hier in mijn kamer op de universiteit staat inmiddels een rij scripties over dit onderwerp. Doorgaans ligt bij maaltijden in de kerk de nadruk op gemeenschap en verbinding. Het is een en al harmonie wat de klok slaat. Schijn bedriegt: net als in de eerste christelijke gemeenten brengt de maaltijd naast voedsel ook veel lastige vragen op tafel. Over wie aan tafel uitgenodigd worden, en wie niet. Over wat op tafel komt, over wat van die keuze de consequenties zijn. Over de hoogte van de eigen bijdrage. Over wie het menu en de tafelschikking bepaalt.
Mijn advies: maak het jezelf niet te gemakkelijk door gezellig in je eigen kringetje te blijven. Zorg ervoor dat je de mensen waar het om gaat rond de tafel krijgt. Ben je een witte middenklasse-kerk? Nodig de migrantenkerken uit en eet samen. Ga met een ploeg mensen koken in het buurthuis. Zet de kerkdeuren wijd open, maak contact met de mensen in de wijk of het dorp. Ontdek wat er speelt en hoe jij daarin van betekenis kunt zijn. Het is zo moeilijk niet. Er zijn overal algemene of kerkelijke organisaties waarbij je je kunt aansluiten, om op een manier die bij jou past van betekenis te zijn voor anderen. Dat is de opdracht waaraan de viering van het avondmaal je telkens weer herinnert.”
